Landschap vol steden. Over het ontstaan van de Nederlandse steden en hun plattegronden van de elfde tot de vijftiende eeuw

Abstract

Van de elfde tot de vijftiende eeuw werden in Europa minstens een paar duizend steden aange-legd in allerlei soorten en maten. Ook het grootste deel van de steden die wij tegenwoordig in Neder-land kennen, stamt uit die tijd. Evenals in de rest van Europa was de diversiteit hier groot. Het is helaas niet eenvoudig om op basis van de stads-historische literatuur inzicht te krijgen in het stads-wordingsproces in de Nederlanden tussen onge-veer 1100 en 1400, laat staan om een overzicht te krijgen van de stadsplanning in die periode.

De afgelopen decennia werd er in Nederland wel vrij veel stadshistorisch onderzoek gedaan, maar zelden vergelijkend of synthetiserend.Vooral binnen de disciplines van de middeleeuwse en economische geschiedenis en de archeologie is veel aandacht besteed aan bijvoorbeeld stadsrech-ten, stadskernonderzoek en aan economische en sociale ontwikkelingen vanaf de late Middeleeu-wen. Daarnaast is inmiddels een aanzienlijk aantal stadsmonografieën verschenen.

Het ontbreekt echter aan overzichtswerken. Bovendien is de aandacht in het onderzoek erg ongelijk verdeeld: steden in Holland werden vaker onderzocht dan bijvoorbeeld die in Gelderland, en de grote steden zijn vaker bekeken dan de kleine. Verder valt op dat veel studies eerder ingaan op de periode nadat een plaats tot stad was uitgegroeid, dan op de periode van de stadswording zelf. In het verlengde hiervan kan worden opgemerkt dat voorzover er aan theorievorming is gedaan binnen de Nederlandse stadsgeschiedenis, deze vooral betrekking heeft op de stadsontwikkeling in de periode na de stadswording. Aan de planning van steden, aan de vorm en aanleg van stadsplatte-gronden, is in het algemeen weinig aandacht geschonken.

Daarom wil ik hier proberen een overzicht te geven van de stadswording in Nederland. Nadat ik kort een theoretisch en methodologisch kader heb geschetst, concentreer ik me op twee aspecten. Ten eerste wil ik op grond van de wijze waarop de stadswording plaatsvond een aantal groepen Nederlandse steden onderscheiden, die ik ‘steden-landschappen’ noem. Ten tweede zal ik trachten inzicht te bieden in de verschillen en overeenkom-sten in de plattegronden van deze groepen steden. Het verspreidingspatroon van steden in het land-schap en de stadsplattegronden vormen dus het uitgangspunt. De centrale vraag is: hoe zien die stedenpatronen en stadsplattegronden eruit en hoe is dat zo gekomen?