Ontwerpen voor de Hollandse stad. Casus: Uitbreiding van het stadhuis te Gouda

Samenvatting

De gemeente Gouda bezint zich sinds twee jaar op de herhuisvesting van het politieke en bestuurlijke centrum van de gemeente. Er is een herhuisvestingsplan gemaakt en een globaal programma van eisen vastgesteld dat betrekking heeft op in totaal 15.000 à 20.000 m2. Daarnaast is onderzoek gedaan naar tien mogelijke locaties voor de vestiging van het nieuwe stadhuis. Het gemeentebestuur heeft in juni 2004 in principe een voorkeur uitgesproken voor de stationslocatie, aan de noordzijde van het spoor.

Het is opmerkelijk dat bij het locatieonderzoek een uitbreiding in de nabijheid van het bestaande stadhuis op de markt niet onder de loep is genomen. Daaraan kleven inderdaad enige bezwaren, zoals de slechte bereikbaarheid voor auto’s en de geringe beschikbaarheid van grond. Het voornaamste bezwaar lijkt echter de situering in het hart van de historische binnenstad te zijn. Een dergelijk omvangrijk programma op deze plek zou zonder meer tot een heftige discussie over het ‘beschermd stadsgezicht’ leiden.

Het gemeentebestuur is van mening dat het nieuwe stadhuis een ‘huis voor de stad’ moet worden. De meest voor de hand liggende locatie is dan echter een plaats in het hart van de stad, waar het stadhuis zich nu dus bevindt! Het stadhuis van Gouda werd gebouwd omstreeks 1450, in laatgotische stijl. De vrije plaatsing van het gebouw, midden op de waaiervormige markt, maakt het tot een uniek monument. Achter het stadhuis is in de zeventiende eeuw, om precies te zijn in 1668, in de wand van het marktplein een nieuw waaggebouw gerealiseerd naar het ontwerp van Pieter Post (Hollands classicisme). De realisatie van de waag heeft toentertijd geleid tot een opmerkelijke wijziging van het stadsbeeld. Mede daarom is ook het waaggebouw een bijzonder monument.

Eerder al, in 1603, was aan de voorzijde van het stadhuis een nieuwe trappartij aangelegd(Cools, Hollands classicisme). In 1697 is aan de achterzijde een schavot toegevoegd (classicisme). Door de bouw van de nieuwe waag werd de civiele as ook in stedenbouwkundige zin uitgebouwd. De oude waag, die was opgenomen in de gevelrij aan de noordzijde van de Markt, werd afgebroken, evenals de twee huizen aan de westzijde hiervan met de bijbehorende bebouwing op het achtererf. Op advies van Pieter Post wilde men blijkbaar ook een nieuwe stedenbouwkundige situatie scheppen, waarbij de waag geheel vrij zou komen te staan. Aan de achterzijde van de waag werd bovendien een ruimte vrijgemaakt voor een kleiner plein, dat tot aan het water van de Zeugstraat reikt. Agrarische producten konden vanaf dat moment direct over water worden aangevoerd en na weging in de waag (en betaling van belastingen) op de markt worden aangeboden.

Stadhuis en waag vormen samen met het marktplein en het plein achter de waag een unieke monumentale groep. Gedurende de zeventiende eeuw werd het stadhuis ook intern verbouwd. De veranderingen en toevoegingen tonen aan dat het monumentale hart van de stad Gouda zich toen op een bijzondere manier heeft kunnen actualiseren. Of dat nu weer zou kunnen gebeuren, is een belangwekkende vraag. Monumentenzorg en bescherming van het historisch stadsgezicht zouden naar onze mening niet zo ver moeten gaan dat de historische binnenstad wordt ingebalsemd en nog slechts een museale en toeristische functie vervult. Het historische stadhuis en het waaggebouw – en ook twee andere monumenten: de Agnietenkapel en Hotel de Zalm – zouden in een vernieuwd bestuurlijk centrum weer een actuele functie krijgen, als men de moed zou kunnen opbrengen aan deze groep gebouwen enkele nieuwe gebouwen toe te voegen. Dat zou zelfs de bezienswaardigheid van de binnenstad van Gouda ten goede kunnen komen.

Deze studie laat zien wat de mogelijkheden daartoe zijn. Er worden twee grote elementen aan de bestaande groep gebouwen toegevoegd: het Kwadrant, een kantoorgebouw op vier steunpunten, dat boven de daken van de bestaande bebouwing zweeft, en waarin het ambtenarenapparaat wordt gehuisvest; en de Rotonde, de centrale publiekshal met baliefuncties, die ondergronds tussen de waag en het stadhuis is geplaatst. De hoofdingang van de Rotonde is ondergebracht in de waag. Het kaasmuseum op de verdieping van dit gebouw kan worden gehandhaafd. De Agnietenkapel wordt de ingangshal van het Kwadrant en behoudt tevens haar huidige functie van tentoonstellingsruimte en gehoorzaal.

In het oude stadhuis worden de vergaderruimten op de verdiepingen verwijderd, zodat daar ruimte ontstaat voor de nieuwe raadszaal. Daartoe wordt het bestaande trappenhuis vervangen door een lift en wordt een nieuw trappenhuis gemaakt. Sanitaire voorzieningen worden in de kelder aangelegd. De huidige trouwzaal wordt gehandhaafd en de burgemeesterskamer wordt tweede trouwzaal. Hotel de Zalm krijgt de bestemming van politiek caférestaurant. De verdiepingen worden verbouwd tot fractiekamers en enkele vergaderruimten. Direct daarop aansluitend wordt aan de achterzijde van Hotel de Zalm een nieuw element geplaatst, de Trommel, waarin zich de kamers van de burgermeester en de wethouders bevinden. De Trommel staat via liften in directe verbinding met het Kwadrant.

Voor de mensen die in de uitbreiding van het stadhuis werken, is er parkeergelegenheid in de Schijf, een parkeermachine met een capaciteit van 165 auto’s die in het bouwblok tussen de Zeugstraat en de Wilhelminastraat is geplaatst. Aan de andere zijde van het Kwadrant bevindt zich een stalling voor 600 fietsen. Voor de snelle aan en afvoer van de auto’s is ter hoogte van de Lem Dulstraat een nieuwe brug voorzien over de Blekerssingel. Deze brug maakt het tevens mogelijk de verkeerscirculatie van de Nieuwmarktgarage om te keren, hetgeen de verkeersveiligheid ten goede zal komen.

Een eerste studie van de constructieve, en met name funderingstechnische aspecten van het Kwadrant wijst uit dat realisatie van dit bouwwerk geen onoverkomelijke problemen zal opleveren. Verdere studie hiervan zal worden verricht door afstudeerders van de faculteit Civiele Techniek van de TU Delft. Het realiteitsgehalte van dit voorstel betreft echter niet alleen de technische aspecten, maar allereerst de eigendomsverhoudingen. De vragen hieromtrent zullen zeker al snel verward raken met de vraag of een dergelijk gebouw eigenlijk wel toelaatbaar is in het beschermde stadsgezicht van Gouda.

Realisatie van het Kwadrant biedt naar onze mening een reële mogelijkheid om de belangrijkste gemeentelijke instelling voor het historische centrum, het stadhuis, te behouden. Het Kwadrant is niet alleen een waardige toevoeging aan de reeks stadhuiswaaggebouw, maar ook een belangrijke correctie van de wat chaotische situatie die in de loop van de tijd rond de Agnietenkapel is ontstaan. De ontwikkeling van dit voormalige kloostergebied heeft sinds de opstand van 1573 en de daaropvolgende confiscatie van de kloosters een grote dynamiek gekend. De afgelopen decennia is het winkelgebied hier enorm uitgebreid en is dit noor delijke deel van de binnenstad het zwaartepunt van de economische activiteit geworden. Het Kwadrant markeert de verbinding van het nieuwe winkelgebied met het oude handelscentrum, de markt.

Wellicht zijn deze argumenten toch niet voldoende om een laatste twijfel weg te nemen, namelijk of een volgende generatie onze inzichten en overtuigingen nog wel zal delen en ons niet het verwijt zal maken het historisch erfgoed ernstig aangetast te hebben. In tegenstelling tot de gebouwen die gedurende de laatste decennia in de binnenstad zijn gebouwd, is de realisatie van het Kwadrant geen onherroepelijke ingreep. Doordat het Kwadrant zich op slechts vier steunpunten boven de bestaande bebouwing verheft, blijft deze laatste ongewijzigd intact. Al na vijftig jaar, wanneer het gebouw is afgeschreven, kan men het besluit nemen het Kwadrant weer af te breken. Zo ver zal het echter waarschijnlijk niet komen. De kans is namelijk groot dat tegen die tijd het gebouw, ondanks veranderde inzichten en overtuigingen, zal worden beschouwd als een onvervangbaar sieraad voor de stad Gouda.